Кырык мары поэзин антологижӹ лäктӹн

14.01.06

Кырык мары поэзин антологи халыкнан культура историштӹжӹ пӹтäришӹ ылеш. Ти антологиш 80 иштӹ сирӹмӹ лыдышвлäм, поэмӹвлä гӹц лаштыквлäм дä кыды авторжын мырывлäжӹмäт айырен нäлмӹ. Тишкӹ цилäжӹ ... поэтӹн лыдышвлäштӹм пыртымы.

Антологи нӹл кӹдежеш шелäлтеш: "У ӹлӹмäшлäн ӹнянӹшӹвлä", "Якшар шӹдӹр лӹвäлнӹ. Идеалвлäм ямдышывлä", "30-шы ивлäн традицивлäм öрдӹжеш кодышывлä", "У корнывлäм кӹчäлшӹвлä". Тидӹ гӹц пасна 1767-шӹ ин Казаньышты тыменьшӹ пäлӹдӹмӹ кырык мары авторын лыдышыжы дон лыдшывлä пäлӹмӹ лин кердӹт. 

Антологишкӹ кердмӹ семӹнь шукырак авторын лыдышвлäм пыртымы. Ти авторвлä логӹц кыдыжы кӹзӹт якте виäнг толшы поэзиштӹнä кого фигуреш шотлалтыт (Н. Ильяков, А. Канюшков, Г. Матюковский). Нӹнӹ пролетарский эстетикäн поэзим кердмӹштӹ семӹнь виäнгденӹт. Пиш продуктивный поэтвлä ылыныт, лыдышвлä гӹц пасна шукы поэмӹм сиренӹт. 

Кырык мары поэзиштӹ ик традици улы: ӹлäлшӹрäк, опытан поэт вес поэтӹм тымдышашлык. Ик статянжы тидӹ худа овуца агыл, но вес монгыр гӹц анжалмыкы, тенге ылмы годым тымдымы поэт тымдышыжын эстетика анжалтышыжым, сирӹмӹ стильжӹмäт вäк ӹшкӹлäнжӹ нäлӹн, дä вара ӹшкӹмжӹн индивидуальностьшым ямден кердеш. И. Горный, Н, Егоров, Е. Першуткин, Н. Володькин анзыцырак пäлдӹртӹмӹ поэтвлäн лиништӹм анзыкыла нäнгенӹт дä лыдышвлäштӹ доно туан поэзинäм пайдаренӹт.

Поэзинä шачынжок пролетариатын поэзижӹ семӹнь шачын. 1920-30-шы ивлäн сирӹшӹ, у ӹлӹмäшлäн ӹнянӹшӹ поэтвлä незер халыкым понгыжтарымы лыдышым шукым сиренӹт, кынамжы моральный пӹсмäнвлäмäт ванженӹт. Ти лыдышвлä мäмнäн поэзилäн негӹцӹм пиштенӹт. 

Уланрак класс гӹц ылшы поэтвлä мäмнäн поэзиштӹнä уке. Тидӹм тенге ынгылдараш лиэш: Революци якте лыдын-сирен мыштышы кырык марынвлä ылыныт гӹнят, äнят, нӹнӹ шукынжок туан йӹлмӹлä шукыракым сирäш келмӹ гишäн шаныделыт. Вара революци лин дä ти ядмаш пиш актуальный ылын. Попашат уке, революци туан йӹлмӹлäнä сирäш тӹнгäлмӹлäн пиш кого импульсым пуэн. Но тӹ годымок, социализм ушемкымдемӹм чангымы годым, тӹдӹ ик анжалтышым веле тырхен. 

Туан поэзиштӹнä 1980-шы ивлäн мычаш якте эдем эдем семӹнь анжыктымы агыл - тӹдӹ тамахань абстрактный сучщества ылеш. Н. Игнатьев тӹдӹ гӹц коммунистӹм ӹштä дä ӹшкежӹ дон вäк персонифицируя. Тӹдӹ у, соты ӹлӹмäш верц ылеш, у ӹлӹмäшлäн ӹнянä, тошты дон кредäлеш. Кредäлмӹжӹ годым ваштареш шалгышыжын вӹржӹ йога гӹнят - ӹжäл агыл, тӹдӹм пушташат йäмдӹ. Н. Игнатьев абстрактный эдем гишäн сирӹмӹжӹ паштек Ленин гишäн сирӹмäшкӹ ванжа. Ӹнде герой Ленин ылеш - кыды пäшäм ӹштӹшӹ халыкын кого тäнгжӹ. Ленин колымы паштек нэп, вара коллективизаци тӹнгäлäлтӹт. Тидӹжӹ Никон Васильевичлäн дä тӹдӹн доно тымдымы поэтвлäлäн кого импульсым пуа. 

Кымлышы ивлäн "халык тышманвлä" ваштареш кредäлмäшӹн пӹтäриш коэжӹ лыпшалеш. Ти коэ Москвашты дä Ленинградышты когонжок ӹшкежӹ гишäн пäлдӹртä: Вл. Маяковский öрӹктäрӹшӹ колымаш доно кола, С. М. Киров пуштмы лиэш, пролетаривлäн сек яратымы сирӹзäт, Максим Горькиäт ти коээш ямеш. Тӹ ивлäнок Сталинллäн пӹтäриш одывлä шачыт. Пӹтäри руш, вара кырык мары авторвлääт сирäш тӹнгäлӹт. Сталин гишäн 1950-шӹ ивлä якте сирӹмӹ. Тӹдӹ гишäн сирӹмӹ лыдышвлä сирäш тӹнгäлшӹ поэтвлäлäн поэзиш пропуск вуйта ылыныт: тӹдӹ гишäн сирен мыштет - поэзи нырыш пырен кердäт, агыт - тӹнäм кеок тишец.

Кымлышы ивлäн поэзиштӹнä Сталин гӹц пасна "туан кого сäндäлӹк - вескид сäндäлӹк" темӹ ситäлык тӹкäлмӹ. Вескид сäндäлӹк со кроза дä "цäшäн дä сулыкдымы" СССР вӹкӹ шыралташ йäмдӹ. Тӹ ивлäнок эдемвлä миллионвлä дон ГУЛАГвлäшкӹ колтымы ылыт, халыквлä географин карта гӹц ямыныт, поэтвлä "халыквлäн кого тäнглäн" одывлäм сиренӹт. Кырык марынвлä веле агыл, весӹвлääт. Дä, келесäш келеш, мӹнь кӹзӹт нӹнӹм вуйнаматеш ам лык. Мораль гишäн веле äшӹндäрӹктäлнем. 

Кокшы тÿнымбал вырсы поэзилäннä кого импульсым пуэн. Поэтвлäнä ӹнде ÿлнӹшрäк профильӹм айыренӹт - герой салтак гишäн сиренӹт. Но тенге гӹнят ик корныш пырен, клишевлä доно, Сталинӹмäт макталташ мондыделыт. Г. Матюковскин творчествыжым моло анжалаш гӹньӹ, фронт тематика 1990-шы ивлä яктеок якшар шӹртӹ доно шыпшылтеш. Тидӹ худам шаныдеок пäлдӹртӹмӹ ли.

Сталинӹн колымыжы паштек, тӹдӹ гишäн лыдышвлäм сирäш цäрнӹмӹ. Вäрешӹжӹ советский романтизм шÿлӹшäн лыдышвлäм сирӹмӹ, кышты цäшäн колхоз ӹлӹмäш, цäшäн яратымаш дä вырсы гӹц сäрнен толшы геройвлä анжыкталтыт. Лишнӹш, пашкудыштыш кулак äль середняк тышманымат кымлышы ивлäнок мӹндӹр вäрӹш поктыл колтымы. Цäшäн ӹлӹмäшӹм чангаш ӹнде иктäт дä нимат ак äптӹртӹ. 1940-шӹ ивлäн неволя СССР-ыш ушымы сäндäлӹквлäштӹш халыквлääт (Вадывел Украинышты, Вадывел Ош Русиштӹ, Молдавиштӹ, Балти сäндäлӹквлäштӹ) поэтвлäнäн лыдышвлäштӹ цäшäн ӹлӹмäшӹм ӹлäш тӹнгäлӹнӹт. 

1957-шӹ ин тӹлзӹшкӹ пӹтäриш ракетӹм колтымы. Кого сäндäлӹк кого сӹнгӹмäшӹм айя. 1960-шы ивлäн поэтвлäнä жеп гӹц ак кодеп, нӹнӹ у геройым моныт, космический эдемӹм, кыдылан туан сäндäлӹкӹштӹжӹ, мÿлäндӹ вӹлнӹжäт вäк тор, тӹдӹ космосыш кырма дä шӹдӹрвлä тӹдӹлäн пытькалтат. Тидӹ совецкий поэзиштӹ воксеокат у агыл - тидӹ гишäн Балти тангыж гӹц Сахалин якте сиренӹт. 

1960-шы ивлä советский культурышты "лым шылымы" äль "и шылымы" ивлä семӹнь пäлӹмӹ ылыт. Пиш ӹжäл, мäмнäн культурыштына, тенгеок сӹлнӹшаяштынаат ти ивлä келгӹ кишäвлäжӹмок кодыделыт. Но поэтвлäнäн лыдышвлäштӹштӹ лиризм раскыдыракын каеш, эдемвлäм вӹлецӹн веле анжыктат гӹнят, халыкнан характержӹм, сӹлнӹжӹм пейзаж дон кӹлден, анжыктымы. 

1960-шы ивлä эртенӹт дä 1970-шӹ и толшашлык. Ти ин Ленинӹн шÿдӹ иäш юбилейжӹ ылын. Ти лӹм доно мäмнäн цилä поэток, манаш лиэш, лыдышым сирен. Таманяр иэш мондымы Ленинӹн образжы поэзиштӹнä угӹц ӹлӹжӹн. Лениана гӹц пасна 1970-шы ивлäн поэзиштӹнä цäшäн колхоз ӹлӹмäш пакыла анжыкталтеш, космический эдем ӹнде изин-олен мондалтын, тӹдӹ нырыш дä фермӹш толын, халаш кен, стройкышты дä заводышты пäшäлен, Сибирьӹш, БАМыш кыдалыштын. 

1930-40-шӹ ивлäн сирäш тӹнгäлшӹ поэтвлäнä 1970-шӹ ивлäн, яжо äпшäтлä ӹшкӹмӹштӹм анжыктенӹт дä шукы лыдышым таптенӹт. Лыдышвлäм таптымашты нӹнӹн мастарлыкышты, лӹмӹнок, 1980-шы ивлäн тӹнгäлтӹшӹштӹ цаклалтеш. Йыл пÿмӹ лин, Цикмä (Козьмодемьянск) хала 1984-шӹ ин 400 им темен. Ти лӹм доно поэтвлäнä поэзин äпшäткудыштыш вахтыш вуйта шагалыныт, сарла дон молот вäреш пыным кидӹш нäлӹн, шокшым кäргäлтен - вуйта нӹнӹ ӹшке лоштышты соцсоревнованим тӹнгäлӹнӹт. Халана дä тенгеок вӹдеш ямшы Йылна гишäн сек яжон сирӹшӹлäн преми пуалтеш. Пумы äль агыл - тидӹм ам пäлӹ. Тидӹ гишäн агыл шая, а поэзи гишäн. 

1985-шӹ ин перестройка, уэмдӹмäш процесс тӹнгäлäлтӹн. Тӹ годшен шукы вашталтын, политикӹштäт, ӹлӹмäшӹштäт, моральыштынаат. Äнят утлаок шукы - эдемӹн шамжы ти вашталтмашвлä паштек тӹшленäт вäк ак шокты. Тошты идеалвлäм öрдӹшкӹ шӹкäлмӹ, вäрешӹштӹ увлä толыныт. Молнам сирӹшӹ поэтвлä, лин кердеш, лыдышвлäнä ӹнде ак келеп манын кердӹт, äль мӹнгешлä - шӹдӹ пар доно шукырак веле сирäш цацат. Мам ит попы, вет нӹнӹ мадын колтышывлä ылыт. Нӹнӹн идеалвлäштӹ охоницä гань лаштыквлäэш шäлäнен кенӹт. 

Тенгежӹ гӹнь, поэзиштӹнäжӹ ма кодын? Поэзиштӹнä 1980-шы ивлäнок у корнывлä каяш тӹнгäлӹнӹт, у лӹмвлä толыныт дä 1920-30-шы годшаш поэзин традицивлäм öрдӹжӹш шӹкäлӹнӹт. Нӹнӹ логӹц В. Григорьевӹн, В. Петуховын, В. Самойловын, Ондрин Валькан лӹмвлäштӹм пäлдӹртӹмӹлä. 1980-шы ин поэзишкӹнä пӹтäриш поэтесса ашкылтен. Лӹмжӹ Диана Маликеева. 

1990-шы ивлä поэзишкӹнä пиш шукы ум канденӹт. Пӹтäриок тидӹм "У сем" журнал доно кӹлдäш келеш, кыды 1990-шы ин лäктäш тӹнгäлӹн. Вара идеологидӹмӹ шÿлӹш. Тидӹ велдӹк поэтвлä, нелӹ гӹнят, ӹшке вäк тÿлен, книгäвлäштӹм лыкташ цацат. Тенге ӹштӹмӹштӹлäн таум келесӹмӹ шоэш.  Кырык мары поэзиштӹ лач ти ивлäн веле лачокла поэзим сирäш тӹнгäлмӹ, манына гӹнь, самынь ана ли. Ти поэтвлäн лыдышвлäштӹм лыдат дä йäнгетӹм кäндäрет. Лачокла поэзи техень и лишäшлык агыл ма - идеологидӹмӹ, иктӹлäнäт ярал лиäш цацышы агыл, ирӹк шÿлӹшäн, вычыдымы шанымашвлäм анзыкы лыкшы, туан йӹлмӹнä верц шалгышы, экспериментвлäм ӹштӹлшӹ, вес халыквлäн поэзи вӹкäт анжышы. 

Тенге сирен, анзыцырак сирӹшӹ поэтвлäм худаэш моло лыкта шанымаш уке. Нӹнӹ ӹшке жепӹштӹм ӹленӹт дä махань тӹ ивлä ылыныт - тидӹм пäленä. Но кӹзӹт сирӹшӹ поэтвлäлäннä, мам ит попы, нелӹрäк лин. Нӹнӹ лыдышвлäм сирäт, шукынжок яжо лыдышвлäм, но книгä семӹнь лыкташ йöн уке. Тидӹжӹ нӹнӹн кымылыштым валтен кердеш. Тенгежӹ, äнят, лыдышвлäм хыть копи семӹнь лыктын, лыдшывлä лошты шäрӹмӹлä? Дä оксам поген, ти антологи гань модерн кырык мары поэзи антологим лыкташ дä и йӹде сек яжо поэтлäн грантым пуаш? Тенге сирен, нимат ум шӹм пäлдӹртӹ - тенге вес халыквлä ӹштäт дä ти корны донок мäлäннäт кеде ак ли. Ӹнянӹмӹ шоэш, толшаш жепӹн кырык мары поэзи гишäн вес вäреäт пäлäш тӹнгäлӹт дä кÿ пäлä, äнят иктä поэтнä иктä-махань престижäн премимäт вäк нäлеш лиэш. Сирäш веле келеш, лыдышвлäм дä яжовлäм.

А ӹнде антологим лыкташ палшышывлäлäн кого таум келесӹмӹ шоэш. Сек кого таум Суомиштӹш М. А. Кастрен Ушемлäн, Кырык сирӹштӹшӹ кыды-тидӹ коммерсантлан, вара вес вäре ӹлӹшӹ кырык марынвлäлäн дä мары культурын тäнгвлäлäнжӹ: Суасламарыштыш Мары Культура Центр, Эстон-Мары Ушем, Валерий Аксаков - Шупашкар, Валериан Аликов - Таллинн, Галина Аликова - Витебск, Андрей Богомолов - Санкт-Петербург, Эха Вилуоя -Таллинн, Юлия Куприна - Вантаа, Яак Прозес - Таллинн, Геннадий Трофимов - Таллинн, Виталий Яшмолкин - Таллинн.

Валери Аликов