Эстон мары сӹлнӹшая контактвлä

12.06.05

Кок халык лоштыш культура кӹлвлäм виäнгдӹмäштӹ литература пиш кого рольым мадеш. Кок литература лоштыш кӹлвлä сäрӹмӹ пäшäвлä гач ӹштäлтӹт дä чангалтыт. Нӹнӹ вуйта кок халык лоштыш культура кӹвервлä ылыт. Кыце эстон сӹлнӹшая марла йӹлмӹвлäшкӹ сäрӹмӹ, тӹдӹм пӹтäри анжалына. Марынвлä дон эстонвлä лошты пӹтäртӹш 15 и жепӹштӹ кӹлвлä пиш интенсивный дä цаткыды ылыт, но ӹжäл, тидӹ гишäн анзыцрак жеп гишäн келесäш ак ли. Вäк тӹнäмäт, кынам Марий Эл дон Эстони политикӹштӹш ик системӹштӹ ылыныт, кӹлвлäм фрагментарныеш веле шотлаш лиэш. 

Тиштӹ ӹшке äмäлжӹмäт моаш лиэш: соцреализм йöн доно дä лач ти принципвлäм веле шотеш пиштӹшӹ мары литературылан, модернизм йöн доно сирӹшӹ эстон литература "мӹндӹр ылын" дä реализм йöн доно сирӹшӹ эстон авторвлäн пäшäвлäштäт пäлӹдӹмеш кодыныт. Тидӹ ик вир. Вес вирӹм 1930-шы ивлäн эртäрӹмӹ репрессивлä доно кӹлдäш лиэш: тӹнäм сек активный дä кӹцкӹвлäм кандышы сирӹзӹвлä дон поэтвлäм ликвидируйымы. Ма интересножы, 1920-30-шы ивлäн мары литературышты сäрӹмäш пäшä пиш активно кен. Тидӹ паштек литературышты вакуум кодын дä пиш ӹжäл, сäрӹмäш пäшääт, кӹрӹлтӹн, манаш лиэш.

Мары сäрӹзӹвлä эстон литература докы 1960-шы ивлäн анжалтышыштым шуат. Эстоништӹ, аспирантурышты тыменьшӹ, кӹзӹт профессор Иван Григорьевич Иванов эстон йӹлмӹ гӹц сäрӹшӹвлä логӹц пӹтäришӹ ылеш. 1960-ы ивлäнок Геннадий Матюковский Элен Нийтӹн "Пӹзӹлмӹ" лыдышыжым кырык марлангда, кыдым "Ончыко" журналеш пецäтлӹмӹ. Тидӹ паштек 1970-1980-шы ивлäн сäрӹмӹ пäшäвлäм шукыжымок ат уж.

1990-шӹ ивлäн сäрӹмäш пäшä когогорнышкы лäктӹн, тӹнäм кыце авторвлäн шот кушкын дä жанрвлääт кымдаэмӹнӹт. Ти ивлäн кыце кырык марла, тенгеок алык марлаат сäрӹмӹ. Сäрӹмӹ пäшäм ӹштäш манын 1980-90-шы ивлäн "Саман" журнал кого импульсым пуэн, шукым сäрӹшӹвлä логӹц Владимир Козловын лӹмжӹм пäлдӹртӹмӹлä. 1990-шы ивлäн кырык марлангдымы пäшäвлäм "У сем" журналышты лыдаш лиэш.

Сäрӹмӹ пäшäвлäм анзыкы виäнгдӹмäштӹ кого рольым "Цикмä" журнал мадын, тӹдӹн пӹтäриш номержӹ 1995-шӹ ин лäктӹн. Ти журнал мары культурын феноменжӹ, кыды ӹшке йӹржӹ махань-шон хытырымашвлäм тäрвäтен. Кыдывлäжӹ ти журналым вырсат, ылмыжым ак реагируеп,  а весӹвлäжӹ, анешлä тӹдӹ вӹкӹ симпати доно анжат дä мары культурышкы тӹдӹ у, йонгата шьлӹшӹм канден, маныт. Мам ит попы, тене журналын 10 иäш юбилейжӹ дä тенеш номержӹ шӹжӹм лäкшäшлык. 

"Цикмä" журнал эстон авторвлäлäн пӹтäриш номержӹ гӹцок кымда вäрӹм пуэн. Тенге марла лыдшывлä Ян Каплинскин, Пауль-Ээрик Руммон, Ане Калеппӹн, Валериа Рääнникӹн дä Вийви Луйкын "Тыр жепӹн шӹмшӹ шошым" романжы доно пäлӹмӹ линӹт. Ти роман пӹтäриш марлангдымы роман ылеш. Тидӹ гӹц пасна 1999-шӹ ин эчеäт ик у историштӹш факт лиäлтӹн - Эстоништӹ пӹтäриш гäнä историштӹ марла книгä лäктӹн, тидӹ - Эндель Ниркӹн "Эстон сӹлнӹшая"-жы. Кÿ пäлӹнежӹ, тиштӹ 1999-шы и якте марлашкы дä анешлä, эстонышкы сäрӹмӹ пäшäвлäн лӹмӹштӹм пумы. 

2000-шы ивлäн кок сӹлнӹшая лоштыш кӹлвлä кого ашкылым анзыкы ӹштенӹт манына гӹнь, ана самынялт. Ти ивлäн мам сäрӹмӹ? Марла эстон авторвлäн пäшäвлäштӹм "Марий Эл" газет, "Кугарня" дä "Жерä" газетвлäштӹ, "Ончыкошты", "У семӹштӹ" пецäтлӹмӹ. Ма яжожы, эстон литературым сäрӹмӹ нырышты ӹнде у лӹмвлääт кайыт, иктӹжӹ нӹнӹ логӹц, Тарту университетӹн философи факультетшӹм тымень пӹтäрӹшӹ Юлия Куприна, кыды 2004-ӹ ин Элен Нийтӹн "Изи ӹдӹр Пилли-Ри" ("Сарта" книгä лыкмаш, 2004) тетя книгäм кырык марлангден. Ти пäшääт эстон дä мары культура кӹлвлäм виäнгдӹмäштӹ историэш кодеш- тидӹ пӹтäриш эстон книгä, кыдым марлангдымы дä книгä семӹнь лыкмы. Тау Юлия, пäшäэт ашныжы дä виэт ситӹжӹ! Тӹньӹм анжен, весӹвлääт сäрӹмӹ пäшäшкӹ пижӹштӹ. "Изи ӹдӹр Пилли Ри" книгäн презентацижӹ Эстон-Мары Ушемӹн луатвӹциäш юбилей кечӹн эртäрäлтеш. Книгäм Эстон Культура Капитал (Eesti Klultuurikapital) фонд дон Суомиштӹш М. А. Кастрен ушем (M.A. Castrénin Seura) лыкташ палшенӹт. Нӹнӹлäнäт тау.

2005-шӹ ин марла эче ик книгä лäкшäшлык, тидӹ - Антон Хансен-Таммсаарен (Anton Hansen-Tammsaare, 1878-1940) миниатюрывлä, новеллывлä, "Шонгывлä дон ӹрвезӹвлä" кӹтӹк роман дä "Юдифь" дон "Кугижä кӹлмä" драмывлä. Кыце ужына, эстон дä мары литература кӹлвлä ӹнде яжо кӹцкӹвлäм кандат дä ти садышты цеверрäк пеледӹшвлä пеледӹштӹ дä кӹцкӹвлä кушкышты манын, тӹштӹш йӹштӹлшӹ дä пäшäм ӹштӹшӹвлäжӹ веле шукемӹштӹ.

Эстонвлäм анжалаш гӹнь, нӹнӹ XIX-шӹ курымынок марынвлä докы интересӹм лыктыныт. Йохан Вейдеманнын 1866-шы ин Лондонышты кырык марла латиница доно сирӹмӹ Матфей гӹц Евангелим нигыцеäт пäлдӹртӹде кодаш ак ли. Весин ти книгäн лäкмӹжӹ годшен 140 и шоэш дä ти лӹм доно, шанем, Эстон-Мары Ушем мары сäрӹзӹвлäлäн Эстоништӹ семинарым организуен кердеш. Вара вес лӹм, кыды литература доно кӹлдäлтӹн, тидӹ Казань университетӹн профессоржы Михкель Веске, кыды 1880-шы ивлäн кырык мары йӹлмӹлäн "ӹ" буквам шанен лыктын.

Лач мары сӹлнӹшая доно кӹлдäлтшӹ пäшäвлäм эстонвлä 1930-шы ивлäн сирäш тӹнгäлӹнӹт. Тарту университетӹн эстон литература кафедрӹн профессоржы Юлиус Мäги мары литературым шӹмлен дä совет арми Эстоним оккупируйымы паштек, Швециштӹ эмиграциштӹ ылмыжы годым мары литература гишäн шӹмлӹмäш пäшäвлäм сирен. Пӹтäриш сäрӹмäш пäшäвлä 1950-шӹ ивлäн пецäтлäлтӹнӹт. Совет жепӹн марла йӹлмӹ гӹц сäрӹмӹ сек кого пäшäвлä лошкы Ким Васинӹн "Онарын мÿлäндӹштӹ" (Onari maal) лӹмäн книгä пыра, кыдым  Матти Пийримаа сäрен. 

Мары литературым сäрӹзӹ Тию Кокла сек шукым сäрен. 1990-шы ивлäн эстон йӹлмӹшкӹ сäрӹмӹ пäшä ӹлӹж кен, тидӹм Арво Валтон доно сäрӹмӹ нӹл поэтессӹн лыдыш книгäжäт анжыкта. Лыдыш книгäн лӹмжӹ "Neli marilannat" маналтеш дä тӹшкӹ Альбертина Иванован, Светлана Есаулован, Валентина Изилянован дä Надежда Никитинан лыдышвлäштӹ пыренӹт.

Ы#нянӹмӹ шоэш, толшашышты эстон сӹлнӹшая докы сäмӹрӹк мары поэтвлä дä сирӹзӹвлä интересӹм лыктыт дä сäрäшäт ак лÿдеп лиэш. Вес йӹлмӹвлäшкӹ сäрӹшӹвлäлäн Эстоништӹ махань-шон палшыкым, грантвлä дон стипендивлäм пуат, семинарвлä дон курсвлäм эртäрäт. Иктӹ пäлӹ, ти пäшäм ӹштäш манын, иктäт мä докына ядын ак тол, мäмнäн мары авторвлä ӹшке инициативӹм лыкшашлык ылыт дä ти шотышты ядмашвлäдä моло лит гӹнь, Эстон-Мары Ушемӹшкӹ äль Фенно-Угришкӹ, äль "Цикмä" журналышкы сирен колтен кердӹдä. Кишӹ кÿ лӹвäкӹ вӹд ак йогы манын, халык попа, тидӹжӹ гӹнь лачокат тенге - ӹшке ана тäрвäнӹл гӹнь, тӹнäм культурыштат шукы пäшä ӹштӹдеок кодеш.

"Цикмä" литература журналын редактор