Марий Элыштыш Мары айо гишäн фильм лäктеш

03.07.05

Марий Элыштыш Мыры айо гишäн фильм лäктеш. Тидӹм Эстонин ТВ дон кинорежиссер Алексей Алексеевӹн ӹшке фирмыжы ӹштäт.

Фильмӹн режиссержы Таллинн университетӹштӹ кинорежиссурым тыменьшӹ алык марын Алексей Алексеев. Имештӹ тӹдӹ Кырык марышты ти кого айошты ылын дä фильмлäн сÿжетвлäм поген. Фильм кым йӹлмӹ доно лäктеш: эстонла, кырык марла дä англла. Махань сÿжетäн фильм ылеш, тидӹ гишäн кӹтӹкӹн тиштӹ сирäлтӹмӹ. Тене Мыры айом 11.06.05 эртäрӹмӹ.

Анзыл шая

Первишӹ эдемвлä ӹлӹмӹ вäрвлäштӹм йогывлä доно äнгӹрвлä тӹреш айыренӹт. Финн-угрвлä Йыл дон Вичӹ тӹрвлäшкӹ иктä кок тӹжем и перви ӹлäш толыныт. Перви Йыл тӹрӹштӹш халыквлä доно антик жепäш Греци дä Перси халыквлääт выжалымаш кӹлвлäм кыченӹт. Йыл мыч викингвлä годшен кӹзӹт якте мам-шон выжален каштшы коговышвлä сäрненӹт.  Выжален каштшывлä Йыл йогы дон Балти тангыж лоштыш халыквлä донат кӹлвлäм виäнгденӹт.

Марынвлä Йыл йогы тӹрӹштӹ ӹлäт. Йылын шалахай монгыржы лапы дä тöр ландшафтан, шӹргӹ дон алыквлä шыпшылт вазыныт. Тӹштӹ алык марынвлä ӹлäт, кырык марынвлä Йылын вургымла сирӹштӹжӹ ӹлäт. Кырык марынвлä цилäжӹ иктä 50 000 нäрӹн ылыт. Йыл гач марынвлäм ушен шалгыш паром каштеш. 

Кырык сирӹштӹ ӹнде кымшы гäнä Мыры айом эртäрäт. Мары мыры айо цилä марыным, кыце Марий Элышты, тенгеок тӹдӹ гӹц öрдӹштӹ ӹлӹшӹвлäм, иктӹшкӹ ушен шалга.

Пӹтäриш эпизод

Алык марынвлä кырык марынвлä гишäн "мырызы халык" манын попат. Мыры айом Кырык мары районышты, Кого Йынгын Йылышкы йоген пырымы тура сирӹштӹ эртäрäт. Мары мыры айолан Эстоништӹш мыры айовлä инспирацим пуэнӹт. Халык культурым анзыкыла нäнгемäштӹ тидӹ яжо пäшä. Мыры айошкы толшы хынавлä ӹшке регионыштыш халык выргемӹм чиэн толыт, тенге икӹжäк-иктӹштӹ докы интересäт шачеш. 

Кокшы эпизод

Кӹзӹтшӹ жепäш мары тӹрлецвлäштӹ шуды дä пеледӹш орнаментвлä когорак вäрӹм йäшнäт. Тенегок пушäнгӹ дон йäн фигурывлääт стилизуен анжыкталтыт. Кырык мары халык выргем алык марынвлä гӹц ыргымы стильжӹ донат айыртемäлтеш. Картук солашты первиш мары тӹрлецвлäм переген кодаш цацат.

Тошты мары тыгырым тӹрлӹмӹ годым, геометриäн тӹрлецвлäм кычылтмы. Тӹнг цӹрежӹ- шимäкä-якшаргы. Кырык мары халык выргемӹн тӹнг элементшӹ- шукы цӹреäн ӹштӹ, кыдым кыце ӹдӹрäмäшвлä, тенгеок пÿэргӹвлääт ӹштäлӹт. Ӹштӹ эдемӹм ӹшӹклӹшӹ функцим ӹштен шалга, тӹдӹ худа сӹнзä дä шая гӹц перегä. Ӹштӹм анжен, эдемӹн пуйырымашыжым лыдаш дä ясывлäжӹм пäлäш лиэш. Шонгы эдемвлä ӹштӹм цöклӹмӹ годым кычылтыт.

Кымшы эпизод

Эдем первишенок ӹшке йӹр ылшы ӹлӹмӹ вäр дон ӹлӹмäшӹжӹм махань-шон рӹжлӹ хäдӹрвлä доно сӹлнештäрäш цацен. Кечӹйӹдеäш пäшä гӹц пасна, тӹдӹ цеверлык гишäнäт шанен. Öрäт веле, махань сӹлнӹ ӹзгäрвлäм эдемвлä ӹштен кердӹт. Салымсолашты кӹзӹтäт эче цевер ӹштӹвлäм коат. Никон Игнатьев лӹмäн Кырык мары литература музейӹштӹ "Пуйырымашын ӹштӹ" проект семӹнь ӹштӹвлäм коат.

Музейӹштӹ кырык мары сирӹзӹвлä, артньыквлä дä поэтвлä гишäн веле агыл пäлен нäлäт, тӹдӹн экспозициштӹжӹ тенгеок этнографи материалымат кымдан анжыктымы: тӹрлӹмӹ выргемвлä, халык музыка  инструментвлä, уа гӹц ӹштӹмӹ хäдӹрвлä дä молат. Музей пелен рушäрня школ ӹштä, тӹштӹ ӹдӹрвлä ӹштӹм коаш тыменьӹт. Анзыкылажым олым гӹц поханявлäм ӹштäш дä тӹдӹлäн халык выргемӹм чиктäш шанымаш улы.

Нӹлӹмшӹ эпизод

Эстони гӹц Марий Элышкы мыры айон символический тылжым Фенно-Угрия Ассоциацин родньык халыквлäн центрӹм вуйлатышы Яак Прозес канден. Мары мыры традици кого культура лиäлтмäшлäн негӹцӹм пуэн. Мыры айом эртäрӹмäш культурышты у корнывлäм пачеш, кыды паштек шукырак мыры дä куштышы ансамбльвлä шачын кердӹт. 

Вӹзӹмшӹ эпизод

Кäрш - финн-угрвлäн музыка инструмент. Кäршӹм горизонтально кишӹ арфа манын лӹмдäт. Кырык сирӹштӹш йоласал солашты коклы и гӹцäт шукырак ӹнде тетявлäн кäрш ансамбль ӹштä.

Кудымшы эпизод

Эдемвлä тӹжем ивлä доно кäршӹм ӹштенӹт дä шактенӹт. Кäршӹм шактымы годым халыкын историжӹ гишäн шайыштшы мырывлäм мыренӹт. Кäрш дон халык семвлä курымвлä доно кидä-кидä каштыныт. Кäрш ӹштӹшӹ мастарвлä сäмӹрӹквлäлäн "пылвуй гӹц пылвуйышкы" мастарыштын секретвлäштӹм пуат. Йылйäлӹм кӹзӹт мары кäршӹн центрешӹжӹ шотлаш лиэш.

Эконикӹштӹш кризис кäршӹмäт ӹшке семӹньжӹ тӹкäлӹн. Кäрш заказвлä и гӹц ишкӹ вашталт миäт. Тене кäрш ӹштӹшӹ мастар лач кок кäршӹм веле ӹштен, нӹнӹжäт эче выжалыдеок кодыныт. Роберт Кашутин пу пӹчкедӹмӹ пäшä гӹц пасна ӹлен ак керд, тӹдӹн кидшӹ доно ӹштӹмӹ кäрш- кунстын произведенижӹ ылеш...

Шӹмшӹ эпизод

Кырык марыштыш Пӹлгом лӹвäлнӹш музей йӹр пиш цевер ландшафтвлä, йӹржӹ рӹжлӹ ыжар вäрвлä дä тидӹм тӹшкӹ толшы цилä хынаок цакла. Музей кÿкшикä вäрӹштӹ вäрлäнä, тӹшец воля Йыл вӹкӹ мӹндӹркок кайын колта. Музейӹштӹ кырык марынвлäн пу архитектурым ужат, тӹшкӹ ныр дä садывичӹ пäшä инструментвлäм погымы. Музейӹштӹ янгыштышы мардеж вäкш, äпшäткуды дä мÿкш оты улы. Тенгеок шим момоцаат улы, кыды араваан вӹдсӹнзä лишнӹ вäрлäнä.

Тетявлä: титрвлä

Мыры айо: титрвлä

Эпилог

Эстони толшы мыры айом эртäрӹмӹ традици Марий Элыштӹ у рокым мон дä ӹшке корнывлäжӹ доно виäнгеш. Эстонвлä мыры айом халыкын шамжым понгыжтарымы доно кӹлдäлт гӹнь, марынвлä тидӹм кäнгӹж тӹнгäлмӹ доно кӹлдäт. Мыры айо паштек Пеледӹш айом эртäрäт, кыдын традицижӹлäн шÿдӹ и вäк шоэш. Тенге гӹнят, марынвлä ӹшке Мыры айоштым яратен колтенӹт дä тӹдӹ ӹнде традицишкӹ сäрнäлтäш тӹнгäлӹн.

"Цикмä" литература журналын редактор