Мары литература и эртен

02.01.06

Тене Марий Элын культура ӹлӹмäшӹштӹ кого лиäлтмäш ылын - пӹтäриш марла грамматикӹн лäкмӹжӹ годшен 230 и шон. Ти грамматикӹм 1775-шӹ Санкт-Петербургышты лыкмы дä 10-шы декабрьын лапкашкы выжалаш пиштӹмӹ. Ам самынялт гӹнь, ти книгäн тиражшы 1000 гӹцäт чӹдӹрäк ылын. Официально тидӹм мары йӹлмӹ доно сирäш тӹнгäлмӹ иэш шотлат. Тӹ годымок, историштӹ ик факт улы, кыды гишäн пäлдӹртӹде ак ли- тидӹ 1767- шӹ и, кынам пӹтäриш гäнä кырык марла лыдышым сирӹмӹ. Ти лыдыш Казаньышкы толшы Екатерина Кокшы императрицӹм мактымы ода. Тенгежӹ гӹнь, мары йӹлмӹ доно сирäш тӹнгäлмäштӹ кок датым тӹнгеш шотлен кердӹнä. Кок иштӹ мары культура йӹргецвлä марла сирäш тӹнгäлмӹ годшен 240 иäш юбилейӹм аен кердӹт. 1767-шӹ ин сирӹмӹ лыдыш тенге шакта:

Тынь мямнамъ моцъ куце ямше эдемкане.
Тынь мямнам тумтушецъ куце тынинъ эргецкане.
Тынь мямнам шицъ кодо шкемя сталан туменена.
Тыделянлин- пуже ъма шулкмъ тлянетъ келесена.

Пäлӹдӹмӹ автор 1767 и

Мары халыкнан историжӹм шäргäл миэтäт, сирӹмӹ культура доно эче ик фактым моат, кыды гишäн пäлдӹртӹде кодаш ак ли. Тидӹ эстон профессор Ф. Йоханн Видеманнын (F. Johan Wiedemann,1805-1887,1805-1887)  Лондонышты 1866-шы ин латиница буквавлä доно лыкмы Матвей гӹц Евангелижӹ, кыдын лäкмӹжӹ годшен 130 и шоэш. Луатӹндекшӹмшӹ курымын марла шӹренжок букварьвлä дä церкӹ текствлä лäктӹнӹт. Букварьвлä логӹц сек кымдан пäлӹмӹ 1867-шӹ ин лäкшӹ Кедровын букварьжы ылеш. Ти букварь доно 130 и перви ӹлӹшӹ шукы кырык мары тетя лыдаш-сирäш тыменьӹн.

Литература докы лишӹл ылшы пäшäвлäм кырык марла коклышы курымын пӹтäриш ивлäн сирäш тӹнгäлмӹ. Нӹнӹ революци шÿлӹшäн дä кид доно веле сирӹмӹ ылынытат, халык лошты шäрлен кен кердделыт дä ма ӹжäлжӹ, перегäлтäт кодделыт. Но вет сирӹшӹвлäжäт ситäлык ылыныт. 

Лач Никон Игнатьев (1895-1943) веле патырын дä юлан литература пäшäшкы пижӹн, лыдшвлäм, а варажы прозамат сирäш тӹнгäлӹн. Лыдшылан, äшӹндäрäлäшӹжӹ дä поэтнäм шотеш пиштен, тӹдӹн сек яжо лыдышыжым тиштӹ пецäтлӹмӹ шоэш.

Кырык марынлан

Шӹвӹретӹм шакталтен
Дä мыралтен тошнан,
ӹлӹштäш дон шишкалтен,
äлок я# иргодыш! 

Кäршӹн яжо сем дон
Жепӹм олмыктарен,
Сотышкы ашкедшäш,
Тäнгем, кырык марем!

Мä пӹц кемеш ӹлӹшнä,
намысланен шукы,
äлдок ӹнде кенä
Мäмнäм ужмы юкыш!

Вольык лишäш агыл
Эдем ылмы годым!
Киднä-ялна улы - 
шкеок цилä мона!

Лÿктäл вел вуетӹм -
Кого соты лиэш:
Виктäлтäл кидетӹм -
Цäшет тӹньӹн лиэш...

Нырет, шӹргет улы,
ӹлäлтемä кеклä.
Кäпшӹлетшӹм шуэн.
Кемä соты векӹлä!

Шактыжы чӹнь мырет,
Йӹрӹм-йӹрвäш мÿгӹрен,
Ит ойхыры, - хоза 
Тӹлäт лиäш пуйырен!..

Колаш мä шачделна,
ӹлäш манын линнä,
Тидӹм äшӹш нäлӹн,
Кÿшӹл вäреш линä!

1919

Кырык мары литературышты, а ти пäшäштем шая лач тидӹ гишäн веле кеä, талантан сирӹзӹвлä дон поэтвлä ылыныт дä улы: Никон Игнатьев, Пет Першут, Аркадий Канюшков, Владимир Кокэн,  Евгений Першуткин, Иван Горный, Николай Егоров, Анатолий Атюлов, Виталий Петухов, Диана Маликеева, Ондрин Валька, Михаил Кудряшов, Влад Самойлов, Светлана Вассанова. Седӹ, нӹнӹн лӹмӹм шукыракым анжыкташ лиэш. Сӹлнӹшая нырышты кынам-тинäмжӹ сäмӹрӹквлääт кайылдал колтат, но шижäлтеш, изиш сирäлäлӹтäт, пäшäштӹм шуат. Толшашыштыжы гӹнь литературыштына шукырак сäмӹрӹк авторым ужмы шоэш, нӹнӹ толытат, сӹлнӹшаянаат у семӹньрäк виäнгäш тӹнгäлеш, тидӹлäн ӹнянем. Литературышты игечӹм критиквлä ӹштäт, махань критика, техень литература, шая улы. Каеш, мäмнäн кӹзӹт литература критикат ӹшкӹмжӹм яжо монгыр гӹц анжыкта, жеп доно иктöр ашкедäш цаца.

Но тӹ годымок кырык мары литературышты цилäжок яжо агыл, тидӹм кырык марла книгäвлäн шотым анжалмыкы, келесет. Книгäвлä пиш шоэн лäктӹт дä лäктäшӹжäт, лач авторвлäн ӹшке дä спонсорвлäн окса доно веле. Марий Эл кугижäнӹш ти пäшäм ӹшке пулышыжы вӹлец шуэн колтен. Тенге ӹштäш, шанымем доно намыс веле агыл, тидӹ литература верц вäшештӹшӹ чиновниквлäн моральын уке ылмыжым анжыкта.  Мане "Тене мары литература и" лозунгвлäм увертäрäш нелӹ агыл, но тӹ годымок ти лозунгвлäн кöргӹштӹ перкеäн дä яжо лäктӹшäн лиштӹ манын, тидӹ верц пäшäмäт ӹштӹмӹлä. Тене вет республикан бюджетеш ик книгäмäт кырык марла лыкмы агыл. Абсурд!!! Малын моло техень кого юбилей лӹм доно, иктä кырык марла книгäм лыкташ агыл ыльы? Шукым мä ана тергӹ, но государство ӹшкӹмжӹм шотеш пиштä гӹнь, кыды РФ дä Европыштат мары культурым виäнгдäш цилä й|нӹм ӹштенä дä пуэнä манеш гӹнь, тӹнäм лозунгвлä доно веле агыл ӹлӹмӹлä. Тӹнäм кӹцкӹвлääт кайшашлык ылыт. А кӹзӹт тамалын доко тенге шижäт, вуйта киндӹм яда толшылан, киндӹ вäреш кÿ маклакам пиштен пуэнӹт. ӹнде вес ядмаш: литература инäт кырык марла госбюджет гӹц ик книгääт ак лäк гӹнь, тӹнäм вес инжӹ мам госудраство гӹц вычымыла?

Валери Аликов